جمهوری خودمختار نخجوان بخشی از جمهوری آذربایجان است که مرکز آن شهر نخجوان است . شهر نخجوان ۱۲ کیلومتر مربع وسعت دارد و کل جمهوری از ۸ شهر ، ۸ شهرستان و در حدود ۲۰۳ روستا تشکیل شده ‌است .
در ۹ فوریه سال ۱۹۲۴ میلادی نخجوان به صورت جمهوری خودمختار تأسیس شد .
این جمهوری خودمختار در جنوب قفقاز و شمال رود ارس واقع شده و از شمال و مـشرق مــحدود بــه جــمهوری ارمنستان از جنوب محدود بــه ایران و از غرب محدود به ترکیه است .
طول مرزهای این جمهوری با «جمهوری ارمنستان» ۲۲۴ کیلومتر ، «جمهوری اسلامی ایران» ۱۶۳ کیلومتر و «جمهوری ترکیه» ۱۲ کیلومتر است . مساحت این جمهوری خودمختار ۵۵۰۰ کیلومتر و شمار اهالی آن در سال ۱۹۸۳ میلادی بالغ بر ۲۵۷۴۰۰ نفر و در سال ۲۰۰۱ میلادی تقریباً بالغ بر ۴۰۰ هزار نفر تخمین زده شده ‌است .
تاریخ نخجوان
این کشور در سده‌های ۹ و ۸ پیش از میلاد زیر سلطه دولت «اورارتو» قرار گرفت . در زمان پادشاهی «منوئه» لشکریان «اورارتو» با گذشتن از رود ارس به سوی شمال و جلگه ایروان تاختند . و قسمت‌هایی از این سرزمین را به تصرف خود در آوردند . «منوئه» برای حفظ نواحی تسخیر شده ، در ساحل راست شمالی رود ارس نزدیک روستایی که اکنون به نام ترکی «داش‌بورون» معروف است مرکز اداری تأسیس کرد ، و آن را (منوآهینیلی) نامید .
در سده هفتم پیش از میلاد بخشی از اراضی تابع دولتهای «ماننا» و ماد بود . ولی در سده هشتم پیش از میلاد بخشی از شاهنشاهی (امپراتوری) هخامنشیان شد . از آن پس فرمانروایان ارمنی از دودمان یرواندی بر نخجوان حکم راندند . و این کار با موافقت کوروش بزرگ پادشاه هخامنشی صورت گرفت .
بعد از «یرواندیان» دودمان «ارتاشیان» و سپس اشکانیان بر نخجوان حکم‌فرامایی کردند و نخجوان بخشی از سرزمین اتورپاتکان شد . بعدها این سرزمین به دو گروه از «ناخارارهای» ارمنی تعلق یافت . شمال آن در اختیار دودمان «سیونی» و جنوب آن زیر فرمان دودمان «آرتسرونی» قرار گرفت .
در سده سوم میلادی نخجوان به همراه بخش شرقی قفقاز تابع دولت ساسانی بود ، و شاهان ساسانی مرزبانانی بر این سرزمین می‌گماردند . در پیکارهای میان دولتهای ایران و روم و بعدها ایران و بیزانس ، نخجوان بارها مورد تاخت و تاز قرار گرفت در این سرزمین آتشکده‌های متعددی وجود داشته‌ است . و در این حین کلیساهایی نیز در آن منطقه بنا گردید . از آثار بجای مانده از آن زمان می‌توان دریافت که زرتشتیان و مسیحیان در کنار یکدیگر زندگی می‌کردند .
این جمهوری خودمختار براساس معاهده ترکمنچای در سال ۱۸۱۸ میلادی از ایران ، و در سال ۱۹۱۸ میلادی توسط ارمنی‌ها از خاک جمهوری آذربایجان جدا گردید اما با اعلام خودمختاری در ترکیب جمهوری آذربایجان قرار گرفته ‌است . بعد از فروپاشی شوروی و آغاز جنگ ارمنستان و آذربایجان ، ارتباط زمینی نخجوان با باکو قطع شد .
آئین مسیحیت در سده چهارم میلادی توسط «گریگور» مشهور ، و تیرداد سوم یا تیرداد بزرگ ، شاه ارمنستان ، رواج یافت . از این به بعد آئین زرتشت در معرض نابودی قرار گرفت .
در سده‌های ۵ و ۶ میلادی یکی از مناطق مرزبان نشین ساسانی ، نخجوان بود . اواخر سده ۶ میلادی بخشی از نخجوان ، از جمله ناحیه «سیونیک» ضمیمه خاک «آتورپادکان» شد . از قرن ۴ تا ۱۱ میلادی کرسی اسقفی «اساقفه» وابسته به دودمان مرادابتونی «مردبد» در نخجوان قرار داشت .
سده ۴ میلادی هزاران ارمنی و یهودی نخجوان ، به ویژه شهر مرکزی آن سکنی داشتند . در نیمه نخست سده ۶ میلادی در نخجوان مرکز ضرب سکه‌های ساسانی دایر شد . در عهد جنگهای «ایران» و «بیزانس» درسال ۶۲۵ میلادی هراکلیوس طی لشکرکشیهای خود شهر و بخشی از سرزمین نخجوان را ویران کرد .
در سالهای ۴۱۲-۴۱۱ هجری قمری «ترکان غز» به سرزمین «وسپوهرگان» که شامل نواحی «وان» ، «اردوبار» و «نخجوان» بود ، حمله بردند . بعضی تاریخ‌نگاران از وجود پیکارهایی میان ارمنیان و ترکان نخجوان در (دوین ) خبر داده‌اند .
نخجوان در سده‌های ۱۰ و ۱۱ میلادی از شکوفایی برخوردار بود ولی از آن پس ترکان غز به سرزمین مزبور هجوم آوردند . در سده ۱۲ میلادی نخجوان تابع دولت «ایلدگزها» بود . در شهر نخجوان کلیساها ، مساجد و کاروانسراهای متعددی وجود داشت که بسیاری از آنها توسط تخریب و یا به کل برچیده شده‌اند . سال ۱۲۲۱ میلادی مغولان به نخجوان حمله بردند . در سال ۱۲۲۵ میلادی ، ۶۲۲ هجری قمری «جلال‌الدین محمدخوارزمشاه» بر نخجوان حکم راند .
در سده‌های ۱۱ و ۱۲ هجری و دوران جنگهای ایران و عثمانی ، اراضی نخجوان بارها به میدان جنگ سپاهان دو کشور تبدیل شد .
در قرن ۱۱ هجری ، ۱۶۰۳ میلادی شاه عباس برای باز پس گرفتن ولایات شمال غربی ایران از دولت عثمانی به آذربایجان لشکر کشید . شاه عباس با روش خاصی که در جنگها داشت توانست بخش بزرگی از آذربایجان ، قره‌باغ ، ارمنستان و نخجوان را از ترکان باز پس گیرد . در سال ۱۱۳۷ هجری قمری پایان عصر صفویان حاکم بر نخجوان کلید خورد و ولایت به پسر عسگرشاه طهماسب تسلیم شد . در پیکاری که میان نادرشاه افشار و «تیمورپاشا» در گرفت ، سردار ترک شکست خورده این شکست سبب شد که «علی‌پاشا» طی نامه‌ای متذکر گردد که آماده ‌است «قلعه نخجوان» را رها کند و به قسطنطنیه باز گردد .
در دوران جنگهای ایران و روس ، نخجوان از سوی ارتش روسیه تزاری اشغال شد و طبق معاهده ترکمنچای اراضی این سرزمین به تصرف دولت روسیه درآمد . در سال ۱۸۴۱ میلادی نخجوان تابع حکومت گرجستان و در سال ۱۸۴۶ میلادی تابع حکومت ایروان «ارمنستان» شد . و در سال ۱۹۱۸ میلادی نخجوان تحت اشغال نیروهای ترک قرار گرفت .
بعد از شکست عثمانی‌ها در جنگ جهانی اول ، ترکیه جمهوری ارس را در این ناحیه تشکیل داد . این جمهوری تا ژانویه سال ۱۹۱۹ میلادی که نیروهای انگلیسی نخجوان را اشغال کردند وجود داشت . پس از آن ، در نخجوان تشکیلات جدیدی در شکل فرمانداری نظامی تحت قیومت انگلیس به وجود آمد ، و یک داشناک ریاست حکومت نخجوان را به عهده گرفت . انگلیسی‌ها سرانجام از روس‌های بلشویک در قفقاز شکست خورده و از نخجوان و قفقاز عقب‌نشینی کردند .
در ۲۸ ژوئیه سال ۱۹۲۱ میلادی سه ماه پس از تأسیس دولت شوروی سوسیالیستی ، نخجوان نیز به صورت یک جمهوری شوروی سوسیالیستی تأسیس شد . و در تاریخ ۹ فوریه سال ۱۹۲۴ میلادی نخجوان به صورت جمهوری خودمختار و جزئی از جمهوری شوروی سوسیالیستی آذربایجان درآمد و نخستین قانون اساسی آن در سال ۱۹۲۶ میلادی به تصویب رسید .
ریشه نام نخجوان
در گویش‌های مختلف به نخجوان ، «ناخ جوان» ، «ناخ جاوان» ، «ناخ ایجه‌وان» ، «ناخ‌ایجاوان» هم گفته شده‌ است که بر پایه نظر زبان شناس قرن نوزدهم جان هنریش این نام از «ناخ‌ناگان ایجه وان» در زبان ارمنی گرفته شده‌ است و به معنی «نخستین استراحتگاه» است . بر پایه نوشته های انجیل نوح پس از فرو نشستن جوشش طوفان در کوهستان آرارات فرود آمده بود . بدان سبب نخجوان با گویش ارمنی بدین نام نامیده شد .
البته این نام در دوران باستان به این شکل نیامده است و هنریش معتقد است این نام دگرگون شده Nakhchivan به Nax�?avan است که از کلمه Nax�? و پسوند avan که در ارمنی به معنی شهر است پدید آمده است . نخجوان نیز در جغرافیای بطلمیوس و توسط دیگر نویسندگان کلاسیک به عنوان Naxuana ذکر شده بود .
نخجوان را در سده‌های نخست میلادی «آپوواتریون» می‌نامیدند که به معنی «استراحتگاه و کاروانسرای» است . در سده دوم میلادی ، نخجوان را بنام (ناکساوانا) NAXOUANA نامیدند .
جغرافیای نخجوان
نخجوان در ترکیب کشور آذربایجان یک جمهوری خودمختار است که پیوستگی ارضی و جغرافیایی با پیکره اصلی خاک جمهوری آذربایجان ندارد . این جمهوری خودمختار از جنوب و شمال غربی با جمهوری اسلامی ایران و جمهوری ترکیه و از شمال و شمال شرقی به جمهوری ارمنستان محدود شده و با جمهوری اسلامی ایران ۱۶۳ کیلومتر مرز مشترک دارد . خطوط مرزی نخجوان با جمهوری اسلامی ایران طی معاهده ترکمنچای مشخص شده‌ است و مرزهای این کشور ، جمهوری ترکیه و جمهوری ارمنستان به موجب موافقت‌نامه «قارص» مشخص گردیده ‌است .
جمهوری خودمختار نخجوان با مساحت ۵۵۰۰ کیلومتر مربع دارای سرزمینی پست است . مرتفع‌ترین قلعه این جمهوری خودمختار حدود ۳۹۰۴ متر ارتفاع دارد که به نام «قاپی جیق» معروف است .